اسهال ـ علائم، علل و درمان - مجله میهن 128

مترجم: رزیتا ملکی زاده

منبع:راسخون

اسهال از علل عمده مرگ و میر به ویژه در کشورهای در حال توسعه به شمار میرود. با آنکه اسهال بیماری بسیار شایعی است، اما هنگامی که کم آبی شدید حادث می شود، بسیار جای نگرانی خواهد داشت. اجازه دهید نگاهی به علل، علائم و گزینه های درمانی این عارضه شایع بیاندازیم.

اسهال دفع تعداد 3 یا بیشتر مدفوع شل و آبکی در روز را گویند. اسهال خواه حاد یا مزمن باشد، به دلیل ازدیاد فعالیت حرکتی کولون یا روده بزرگ و یا وجود اختلالاتی در مایع و الکترولیت موجود در روده رخ می دهد. در اسهال بیشتر وزن مدفوع را آب تشکیل می دهد. بنابراین، در طول دوره اسهال، مقدار زیادی آب بدن از دست می رود. به همین خاطر است که در طول این بیماری فرد دچار کم آبی می شود. اسهال علل بسیاری دارد، و درمان آن به مورد توجه قرار دادن عامل خاصی که در واقع آن را بوجود آورده بستگی دارد.

اسهال می تواند حاد باشد، به این معنی که برای یک مدت زمان کوتاه طول کشیده (در حدود 12-10 روز)، یا مزمن، که اشاره به اسهالی دارد که به مدت بیش از یک ماه بهبود نیابد. نوع سوم که به اسهال مسافرتی یا اسهال مسافران معروف است، در افرادی رخ می دهد که به منطقه های مسافرت می نمایند که در آنجا اسهال بیماری همه گیر بومی است.

اسهال حاد

علائم احتمالی

اسهال حاد یا شدید خود را در قالب گروهی از علائم که مهمترین آنها مدفوع آبکی است، نشان می دهد. این علائم به اسم شاخص هایی برای دلیل دوره خاص بیماری اسهال عمل می نمایند.

✓ مدفوع آبکی و شل، همراه با احساس خستگی.

✓ وجود خون در مدفوع.

✓ اسهال آبکی، همراه با تهوع و استفراغ.

✓ بروز اسهال در 12-10 ساعت پس از خوردن مواد غذایی

✓ درد شکم و تب خفیف

✓ دفع مدفوع خونی یا مخاط در مدفوع، همراه با احساس فشار و درد در معقد

✓ تب بالا، درد شکم و راش

✓ پورپورا که یک تغییر رنگ پوست بوده به طوری که پوست به نظر کبود، با لکه های بنفش می رسد

✓ دفع مدفوع در حجم کم چند بار در روز، با داشتن احساس مداوم برای دفع

✓ شوک هیپوولمیک؛ اشاره به یک حالت اضطراری تهدید نماینده زندگی دارد که در آن از دست دادن آب بدن موجب نرسیدن خون کافی به بدن می شود.

علل مختلف

گرچه چندین دلیل برای اسهال حاد وجود دارد، بیشتریت قریب به اتفاق افرادی که دچار آن می شوند، افرادی هستند که به تازگی دچار عفونتی از یک ارگانیسم بیماری زا شده اند. برخی از آنها عبارتند از:

باکتری: چندین باکتری باعث ابتلا به اسهال می شوند که برخی از آنها تنها موجب اسهال خفیف شده، و دیگر باکتری ها نشان داده شده است که می توانند کشنده باشند. برخی از این باکتری ها عبارتند از: ویبریوکلرا، اشرشیاکلی، سالمونلا، کمپیلوباکتر ژژونی، کلستریدیوم دیفیسیل، شیگلا، یرسینیا، کلستریدیوم پرفرنژنس، کلبسیلا پنومونیه، استافیلوکوکوس اورئوس، باسیلوس سرئوس، باکتروئیدس فراژیلیس،

آئروموناس و پلزیوموناس.

ویروس: ویروسها بیشتر در طول زمستان فعال هستند. برخی از آنها موجب اسهال شدید عمدتاً در بچه ها می شوند، در حالی که برخی تمام گروه های سنی را به یک مقدار تحت تأثیر قرار می دهند. ویروس هایی که سبب اسهال می شوند عبارتند از: روتاویروس، نوروویروس، ساپوویروس، آدنوویروس، کروناویروس، سیتومگالوویروس (CMV) و آستروویروس.

تک یاخته: تک یاختگان از علل بسیار شایع اسهال در کشورهای در حال توسعه می باشند. با این حال، در کشورهای پیشرفته، بسیاری از تک یاختگانی که شایع می باشند عبارتند از: ژیاردیا لامبلیا، کریپتوسپوریدیوم، انتامبا هیستولیتیکا، ایزوسپورا بلى، سیکلوسپورا کایتاننسیس، دی انتاموبا فراژیلیس و بلاستوسیستیس هومینیس.

سایر علل

کولیت ایسکمیک

کولیت عفونی

دیورتیکولیت کولون

بیماری واکنش بافت پیوند علیه میزبان

مصرف مواد سمی مانند حشره کش ارگانوفسفره، قارچ آمانیتا، آرسنیک، سموم موجود در غذاهای دریایی مانند سیگواترا و اسکومبروئید

گزینه های درمانی

درمان از طریق جایگزین الکترولیت و مایعات بدن: از آنجا که کم شدن آب بدن پیامد اجتناب ناپذیر اسهال می باشد، جایگزینی آب و الکترولیتهای از دست رفته همراه با آن، در تمام موارد ضرورت دارد. محلول جایگزینی خوراکی یا اُ.آر.اس (ORS) به بیمار در اغلب موارد داده می شود. درمان، در بقیه موارد، بستگی به مقدار کم آبی بدن دارد.

درجه کم آبی	بزرگسالان	بچه ها
خفیف	مایعات	اُ.آر.اس(120-60 میلی لیتر) *
میانه	اُ.آر.اس	اُ.آر.اس(100-50 میلی لیتر / کیلوگرم) **
شدید	مایعات و الکترولیت ها (داخل وریدی I.V.)	محلول رینگر لاکتاک (داخل وریدی) ***

* در صورتی که وزن کمتر از 10 کیلوگرم باشد.

** هر 4-2 ساعت انجام شود

*** با نسبت 100 میلی لیتر / کیلوگرم در ظرف 5-4 ساعت

بزرگسالان مبتلا به اسهال می توانند سوپ و یا غذاهایی مصرف نمایند که نمک و شکر در حد میانه در آنها وجود داشته باشد. مصرف آب میوه های تجاری موجود در بازار توصیه نمی شود به این دلیل که علائم اسهال را بدتر می نمایند. نوزادانی که دچار اسهال هستند بایستی از شیر مادر تغذیه نمایند و یا رژیم غذایی عادی خود را ادامه دهند. هرچند این علائم ممکن است به نظر بد برسند، فرد مبتلا نبایستی وعده غذایی خود را نخورده و یا از خوردن امتناع کند. در بچه های که دچار کمبود خفیف آب بدن و هم استفراغ های مکرر هستند، و هیچ نشانه ای مبنی بر توقف این استفراغ ها وجود ندارد، در این صورت مایعات و الکترولیت های داخل وریدی بایستی تجویز شود. برای خردسالانی که به شدت آب بدن خود را از دست داده اند و پیش از این مایعات و الکترولیتهای داخل وریدی را دریافت نموده اند، بایستی اُ.آر.اس تجویز شود.

درمان مبتنی بر نشانه های بیماری

عوامل ضد حرکات روده: این عوامل موجب کاهش حرکت روده می شوند، به این معنی که، حرکات روده ای را موجب حرکت مدفوع به جلو می شوند را کاهش می دهند. لوپرامید، با دوز 6 - 4 میلی گرم در روز می تواند برای اسهال مسافرین خفیف تجویز شود، اما در صورت داشتن اسهال خونی و در صورت داشتن اسهال ناشی از بیماری التهابی روده بایستی از مصرف آن به طور کامل اجتناب شود.

عوامل ضد ترشحی: این عوامل به طور موقت عدم تعادل الکترولیت ها و مایع موجود در روده بزرگ را بهبود می بخشند. بیسموت ساب سالی سیلات عامل ضد ترشحی است که معمولا در خصوص اسهال استفاده می شود. با استفاده از بیسموت ساب سالی سیلات علائم در هم بزرگسالان و هم بچه ها بهتر می شوند، اما نباید این دارو را برای تمام بیماران استفاده کرد. این دارو در بیمارانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند و بیمارانی که مبتلا به آسیب کلیوی می باشند، منع مصرف دارد.

هر دو گروه داروهایی که در بالا ذکر شد در صورت تب داشتن بیمار همراه با اسهال بایستی از مصرف و تجویز آنها اجتناب شود.

عوامل ضد میکروبی: تمام داروهایی که در ذیل بدانها اشاره می شود برای بزرگسالان تجویز می شوند. برای بچه ها، داروها بسته به سن آنها تفاوت می نماید. دوز هر دارو بسته به گروه سنی فرق دارد.

شیگلا: سیپروفلوکساسین داروی انتخابی مورد استفاده برای این عفونت است. چنانچه نمی توان از آن استفاده کرد، پیومسیلینام (Pivmecillinam) داروی ردیف دومی است که مورد استفاده قرار می گیرد.

وبا: داکسی سایکلین یا تتراسایکلین، هر دو انتخاب اول وبا به حساب می آیند. آزیترومایسین انتخاب دوم است.

اسهال خونی آمیبی (Amebiasis): مترونیدازول درمان بسیار موثر برای اسهال آمیبی است. با این حال، پس از اتمام یک دوره از این دارو، الزامی است که دیلوکسانید فوروات به منظور ریشه کن کردن کیست های آمیبیال تجویز شود.

ژیاردیازیس: مترونیدازول همانگونه که برای اسهال آمیبی مؤثر است، برای افراد مبتلا به ژیاردیازیس هم مؤثر می باشد.

کمپیلوباکتر: آزیترومایسین در بسته هایی با دوز 3 یا 5 روزه جهت درمان عفونت های کامپیلوباکتر ژژونی استفاده می شود.

کریپتوسپوریدیوز: نیتازوکسانید انتخاب اول درمان عفونت های ناشی از کریپتوسپوریدیوم است. دیگر داروهای مورد استفاده آتوواکون و پارومومایسین هستند.

اسهال مزمن

علائم احتمالی

علائم آن عمدتاً همچون علائم فوق الذکر در اسهال حاد می باشند. برخی از علائم، مانند تهوع، استفراغ، تب، مدفوع خونی (نشان دهنده علل عفونی) معمولا در اسهال مزمن وجود ندارند. با این حال، این بدان معنا نیست که این علائم لزوماً در موارد اسهال مزمن دیده نمی شوند. تفاوت اصلی در طول مدت این بیماری است، چرا که اسهالی به اسم مزمن در نظر گرفته می شود که بجای بهبودی طی مدت زمان کوتاه، همچنان ادامه داشته باشد.

علل مختلف

اسهالی که به مدت بیش از یک ماه به طول انجامد به طور کلی به اسم اسهال مزمن در نظر گرفته می شود. بیشتر عوامل ایجاد نماینده اسهال مزمن غیر عفونی می باشند. با این حال، بسیاری از میکروب هایی که موجب بروز اسهال حاد می شوند، مسئول ایجاد اسهال مزمن هم می باشند.

عوارض و بیماری های روده ای: چندین عارضه مرتبط با روده کوچک و بزرگ باعث اسهال مزمن می شوند. انسداد هریک از نواحی روده بزرگ، فیستول انتروکولیک، تراکم مدفوع، وجود دیورتیکول در روده کوچک، تنگی استوما و بیماری های مخاط روده ای همه با اسهال مرتبط می یابند.

مواد شیمیایی: استفاده همیشگی از ملین هایی مانند روغن کرچک، سنا، کاسکارا و غیره، مصرف مسهل های اسمزی و استفاده از آنتی اسیدها حاوی مهمیم، همه باعث بروز اسهال مزمن می شوند.

تومور: وجود توموری در دستگاه گوارش و بعلاوه در نواحی دورتر بدن مانند ریه ها، باعث اسهال مزمن می شود. برخی از آنها عبارتند از: آدنوم ویلوس کولورکتال، گاسترینوما، سوماتوستاتینوما، تومورهای کارسینوئید برونش، سندرم کارسینوئید، سرطان غدد تیروئید و تومور کارسینوئید دستگاه گوارش.

اختلالات التهابی: بیماری هایی که در آنها روده کوچک و یا بزرگ ملتهب می شوند متعدد می باشند. روده های ملتهب نمی توانند به مقدار کافی برای جذب مواد مغذی عمل نمایند. این امر منجر به بروز اسهال مزمن می شود. بیماری هایی مانند گاستروانتریت ائوزینوفیلیک، سندرم بهجت (Behçets syndrome)، کولیت کلاژنی، کولیت مزمن اولسراتیو، کولیت لنفوسیتیک، بیماری سلیاک، و بیماری کرون می توانند موجب اسهال شوند.

جراحی: روشهای جراحی روده بزرگ مسئله ای که عمل جراحی برپایه آن هدف گذاری شده را حل می نمایند اما متأسفانه در نهایت مسائل مربوط به خود را بوجود می آورند. اسهال مزمن ممکن است پس از جراحی هایی مانند برداشتن روده و برداشتن کیسه صفرا ایجاد شود.

اختلالات سوء جذب: جذب برخی مواد غذایی از طریق روده ممکن است به دلیل عوامل مختلفی دچار اختلال شده و در نتیجه منجر به اسهال مزمن شود. سوء جذب اسیدهای صفراوی، سوء جذب کربوهیدرات خاص، بیماری ویپل (اختلالی که در آن روده کوچک قادر به جذب مواد مغذی نیست) در نهایت باعث اسهال مزمن می شوند.

اختلالات ژنتیکی: افرادی با اختلالات ژنتیکی مانند کلروریدوره مادرزادی، و ماستوسیتوز سیستمیک اغلب دچار اسهال مزمن هستند. در این موارد، درمان مبتنی بر نشانه های بیماری تنها انتخاب موجود برای بیمار است.

اختلالات پانکراس: پانکراس یا لوزالمعده انسولین و هورمون های دیگر و بعلاوه شیره پانکراس برای هضم غذا ترشح می نماید. آنها مستعد ابتلا به تعدای عوارض مانند انسداد مجرا، وبا و نارسایی بخش برون ریز پانکراس می باشند که آسیب هایی به بقیه بدن هم وارد می سازند.

اختلالات هورمونی: عوارض مرتبط با عدم تعادل هورمونی اثرات گسترده ای بر تمام سیستم های بدن، از جمله روده وارد می سازند. در بیماری هایی مانند بیماری آدیسون و پرکاری تیروئید، رفع نمودن عدم تعادل هورمونی کلید درمان اسهال مزمن در ارتباط با آنها است.

سایر علل

آبتالیپوپروتئینمی

انسداد صفراوی

آمیلوئیدوز

سندرم کرونکهایت-کانادا (Cronkhite-Canada syndrome)

نقص ایمنی

انسداد لنفاوی

اسهال مرتبط با دیابت

گزینه های درمانی

درمان اسهال مزمن به تشخیص عارضه خاصی که موجب این بیماری شده است، بستگی دارد. معمولا، همانگونه که در موارد بالا اشاره شد، اسهال یکی از تظاهرات برخی عوارض اولیه است. اگر ممکن پذیر نباشد که به طور دائم این عارضه رفع شود، درمان مبتنی بر نشانه های اسهال مرتبط با آن بر روی بیمار انجام می شود.

اسهال مسافران

این اصطلاح هنگامی بکار برده می شود که اسهال از طریق افرادی گرفته شود که به منطقه ها خاصی سفر نموده که در آن یک باکتری خاص، ویروس، و یا پاتوژن دیگری که به طور معمول وجود داشته و درصد قابل توجهی از جمعیت آن منطقه دچار اسها ل باشند، اورگانیسم های بسیاری موجب ابتلا به اسهال مسافران می شود. یکی از شایع ترین آنها ژیاردیا لامبلیا است. افراد این انگل را از طریق مصرف غذا و آب آلوده و بخصوص به هنگام رفتن به پیک نیک در طبیعت وحشی می گیرند. میکروب های دیگر بسیاری مانند ایشریکیا کولی، نورو ویروس، و بسیاری از میکروب های دیگر باعث اسهال مسافرتی می شوند.

اسهال بیماری بسیار شایعی است و مانند عوارض بسیار دیگر این چنینی، می تواند در صورت مزمن شدن، بسیار آزار دهنده باشد. در هر حال در بسیاری موارد می توان به سادگی از ابتلا به اسهال حاد با خودداری از مصرف آب و غذای آلوده جلوگیری کرد.

سلب مسئولیت: اطلاعات ارائه شده در این مقاله صرفاً جنبه آموزشی داشته و نبایستی به منظور جایگزین توصیه های پزشک متخصص در نظر گرفته شود.

منبع: راسخون