پیامدهای عمرانی و مالی جنگ زنجان و رصد منابع تاریخی، برجسته ترین و بارزترین رویدادهای ناگوار زنجان - مجله میهن 128

در مطالعه تاریخ دویست ساله اخیر زنجان، بی شک یکی از برجسته ترین و بارزترین رویدادهایی که پیامدهای ناگوار درازدامنی بر حیات مالی و فرهنگی منطقه داشت، جنگ 9 ماهه ای بود که از ماه رجب 1266ه.ق شروع تا اواخر 1267ه.ق (از اردیبهشت تا دی ماه سال 1230ه.ش) در این شهر رخ داد. این جنگ با شدت تمام با حضور لشکریان مرکزی و محاصره شهر و آتشباری مداوم بر آن ادامه پیدا کرد. به علت ماهیت و گروه های درگیر در آن به جنگ بابیه معروفیت یافت.

در این پژوهش سعی شد تا یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ زنجان را که به علت ارتباط مستقیم آن با مسئله مذهب، ایدئولوژی جامعه و بعلاوه رقابت های خاندانی، تحت سیطره قضاوت های پیشینی از جانب ازلیان و بهائیان از یک سو و مسلمانان از دیگر سو قرار گرفته، خارج و وارد حوزه تاریخ گردد با آن به عنوان یک موضوع صرفا تاریخی برخورد گردد. بعلاوه با در نظر گرفتن ملزومات پژوهشی علمی و دانشگاهی در تاریخ تحلیل و آنالیز پسینی در این زمینه بپردازد.

ظهور محمدعلی باب در شیراز و ابراز دعاوی او که از بابیت امام عصر(ع) شروع و به مهدویت و نبوت رسید؛ منجر به بروز تلاطم ها، هیجانات و حرکت هایی در جامعه شد که یکی از جلوه های آن وقوع جنگ و توسعه خشونت بود. در سه منطقه متفاوت از کشور سه جنگ به وقوع پیوست که در دو نمونه شدت درگیری و مقاومت مؤمنان به طریق تازه آنقدر بود که قدرت نظامی دولت مرکزی را به چالش کشید. جنگ نخست در منظقه قلعه شیخ طبرسی در حوالی شهر بابل در مازندران (از حدود شوال 1264ه.ق تا تقریبا رجب 1965ه.ق) رخ داد. در آن جنگ سران برجسته و حلقه نزدیک جریان بابی حضور داشتند. جنگ دوم در زنجان و در ناحیه شمال غرب کشور روی داد. رهبری جریان بابی در آن بر عهده یک مجتهد جوان یه نام ملامحمدعلی بود که نه سابقه شیخیگری(که اغلب رهبرن جنگ مازندران داشتند) بلکه پیشینه اخبارگری داشت. جنگ سوم در منطقه جنوب کشور در ناحیه نیریز فارس به رهبری یحیی دارابی به مدت یک ماه از رجب تا 27 شعبان 1266ه.ق رخ داد. این جنگ ها و بعلاوه ترور نافرجام ناصرالدین شاه قاجار در هشتم شوال 1268ه.ق، سرنوشت کلی جریان بابیه را دگرگون ساخت و آن را وارد عرصه متفاوتی کرد.

لیست مطالب کتاب عبارتند از: فصل اول؛ اوضاع کلی ایران در سده 13 هـ.ق (19 م)، فصل دوم؛ جایگاه روحانیت شیعه در ایران در دوره قاجاریه، فصل سوم؛ زمینه ها، دلایل و عوامل ظهور بابیه، فصل چهارم؛ نگاهی کلی به اوضاع زنجان از شروع قاجاریه تا شروع عهد ناصری، فصل پنجم؛ علمای دخیل در ماجرای بابیه زنجان، فصل ششم؛ ملامحمدعلی، سوابق خانوادگی، علمی و فکری، فصل هفتم؛ ملامحمدعلی و بابیه، فصل هشتم؛ علل و دلایل و چگونگی شروع و روند جنگ و فصل نهم؛ نتایج و پیامدهای جنگ بابیه در زنجان.

فصل نخست کتاب آنالیز اوضاع کلی ایران در سده سیزدهم قمری است. در این زمان شکل گیری گروه ها و قشرهای نوینی چون تحصیل کردگان، روشنفکران، اصلاحگران، روزنامه نگاران و ... مفاهیم تازه ای چون قانون، آزادی، حزب، ملت، مجلس و ... را می توان نام برد. ظهور بابیه و تظاهرات گوناگون آن که وقوع سه جنگ در داخل قلمرو کشور یکی از جلوه های زیانبار سهمگین آن بود، در همین بستر و در چنین شرایطی به وقوع پیوست.

فصل دوم به آنالیز جایگاه روحانیت شیعه در ایران دوره قاجار دارد. در این مجال دلایل ماندگاری، تداوم نفوذ و قدرت روحانیون شیعه در جامعه ایران دوره قاجاری آنالیز و تحلیل گردد. فصل سوم کتاب نگاهی به زمینه ها و دلایل و عوامل ظهور بابیه داشته که مصادف با سال های شروعین حکومت ناصرالدین شاه است.

ولایت خمسه و منطقه زنجان در دوران قاجار به دلایلی چند اهمیت و جایگاه ممتازی برای حکومت مرکزی و خاندان حاکم و بعلاوه خوانین و بزرگان لشکری و کشوری برخوردار بود. آنچه در فصل چهارم آنالیز شد، اوضاع سیاسی، اجتماعی و مالی حاکم بر شهر زنجان در زمانی است که منتهی به ظهور بابیه و درگیر شدن این شهر با آن ماجرا شد. در این فصل بعضی مسائل منطقه تشریح شده که به طور ویژه به منطقه زنجان ارتباط داشت.

در این دوره علما و خاندان های سرشناسی در زنجان زندگی می کردند؛ اما از میان شان دو نفر نقش اصلی را در هماهنگی و رهبری مخالفان ملامحمدعلی داشتند که در فصل پنجم سابقه و اندیشه های شان آنالیز شده است؛ سیدمحمد مجتهد امام آدینه و میرزا ابوالقاسم مجتهد زنجانی.

آشنایی با ملامحمدعلی زنجانی و شناخت وجوه مختلف شخصیتی اش، مقدمه ای ضروری برای مطالعه و تحلیل جریان بابیه در زنجان به شمار میرود. او به عنوان سرجنبان و رهبر جناح مخالف مجتهدان سنتی شهر و نیروهای نظامی دولت مرکزی عمده ترین نقش را در این زمینه ایفا نموده است. فصل ششم اختصاص به آنالیز سوابق علمی، خانوادگی و فکری او دارد. بعلاوه در فصل هفتم ارتباط ملامحمدعلی و بابیه آنالیز شده است.

در مرحله انتقال قدرت از شاه پیشین به شاه بعدی بسیاری از رجال نیز با تغییر و جابجایی خود روبرو می شدند. به همین علت برای مدتی از شدت اشراف امنیتی و کنترل اطلاعاتی کاسته می شد. این دوره فرصتی طلایی و مناسب برای افرادی بود که به هر علتی خیالی در سر می پختند و به اندیشه حرکتی بودند. در همین زمان ملامحمدعلی فرصت را برای خروج از تهران و بازگشت دوباره به شهر خود مهیا دید. به علت آنکه او به فرمان محمدشاه اجازه خروج از تهران نداشت، زمانی که تصمیم به این عمل گرفت، برای فریب مأموران دولتی، لباس مبدل پوشید و به سوی زنجان گریخت. فصل هشتم کتاب اختصاص به آنالیز علل و دلایل چگونگی شروع و روند جنگ زنجان دارد.

فصل پایانی کتاب اختصاص به آنالیز نتایج و پیامدهای جنگ بابیه در زنجان دارد. در این فصل درباره تأثیر جنگ در ماهیت جریان بابیه و پیامدهای عمرانی و مالی جنگ نکاتی طرح شده است.

نشر نگاه معاصر کتاب جنگ زنجان اثر پرویز فتح الله پور در 605 صفحه به بهای سیصد و سی هزار تومان را روانه بازار کتاب کرد.